Бірімжановтар Ахмет және Ғазымбек

Ата – анасы

Бірімжановтың арғы аталары атақты Арғын-Шақшақ Жәнібек Қошқарұлы батыр және Шеген би, қазақтың тұңғыш тариханынан басталады. Шешесі жағынан олар Ыбырай Алтынсаринмен туыс. Ы.Алтынсариннің шешесі Ахмет пен Ғазылбектің атасы Бірімжанның апайы болған. Ағайынды Шегеновтар – Бірімжан мен Қазыбек Ы.Алтынсаринге қолдау көрсетіп, мектептің ашылуына үлес қосып, ұлдарын сонда оқуға берді [2].  Бірімжан  1859 жылы Петербург сапарына Ә.Сейдалинмен бірге барады. Делегация атақты сұлтандар мен билердің атынан император сарайындағы қабылдауға қатысты. Өлке тарихын зерттеуші Марат Әбдешов 9 адам түскен, ортасында Бірімжан, ал иығының сол жағында жас Әлмұхамед Сейдалин тұрған фотосуретті тапты [11].

Арғы атасы Орта жүздің жоғарғы ағысындағы Арғын тайпасының билеушісі болған. Шеген Мұсаұлының жазғы жайлауы Тобыл мен Торғай өзендерінің арасында, қыстауы Торғай өзенінің бойында болған [2]. Шеген Мұсаұлы 1785 жылы туған. Шеген бидің шешендік сөздері, халық аңыздары бүгінде мақал-мәтелге айналып, халық арасында кең таралып, әлі күнге дейін атақты болып келеді.

Қорғанбек Бірімжанов отбасындағы екінші ұл, 1852 жылы дүниеге келген. Ол 1864 жылы Торғай уезінде қазақтың атақты ағартушысы Ыбырай Алтынсарин ашқан мектепте оқыған, сондықтан орыс тілін жетік білген. Қорғанбек Бірімжанов Торғай уезі басшысының кіші көмекшісі болған. Патша қызметіндегі міндетін лайықты атқарғаны үшін Қорғанбек Петербургтегі Жоғарғы Сотқа ұсынылатын Торғай облысы қазақтарының делегациясына сайланады. Ол сондықтан балаларына орысша білім беруге ұмтылған. Қорғанбек мектеп ашуға белсене араласты, өз қаражатына оқулықтар сатып алды, Торғайда оқушылар мен мұғалімдерге кітапхана ашты, бұл үшін өз үйінен бір бөлме бөлді, алғашқы қоғамдық кітапхана құрушылардың бірі болды [1].

Шешесі — Қыпшақ Наурызбай бидің қызы Ханша.

Қорғанбектің бәйбішесінен Ахмет пен Әбдікәрім және бір қыз туған. Екінші әйелі Гүлімайдан (Сейдалы төренің қызы) туған балалары: Ғазымбек, Ғазима, Батырхан, Шәкен, Мұхтар, Кәрім, Нұрхан, Жұмахан [7].

Белгілі қоғам қайраткері М.Дулатовтың қызы – Дулатова Гүлнар Міржақыпқызы Ахмет шежіресін былайша құрастырған: Арғын-Шақшақ – Көшей –Қошқар – Жәнібек – Дүтбай – Мұса – Шеген – Бірімжан – Қорғанбек – Ахметтен – Батырбек және Мұрат, Батырбек – Рустем – Дәурен, Мұраттан – Ескендір [7].

Қорғанбек Бірімжановтың отбасылық суреті( 1910-1913 жылдар аралығы). Ортада отырғандар:Әбдікәрім Бірімжановтың әйелі; ерлі-зайыпты Күлмай мен Қорғанбек Бірімжановтар. Солдан оңға қарай тұрғандар: Торғай облысы, Торғай ауданы 1-дәрігерлік округінің учаскелік дәрігері Горин Николай Григорьевич; Ахмет Бірімжанов; Әбдікәрім Бірімжанов;Ғазымбек Бірімжанов; Торғай уезі Түсін болысының басқарушысы,Қорғанбек Бірімжановтың жиені Жақып Дәуренбеков; уезд басшысы Ричард Генрихович Гарф. Анасының  сол жағында алда тұрған – қызы Қазима; анасының тізесінде тұрған – Мұхтар Бірімжанов; әкесінің жанындағы ұл – Батырхан Қорғанбаев 

Қорғанбек қырда орысша оқи бастаған балаларының оқуын жалғастыруға үлкен мән берді. Оның қамқорлығымен үлкен ұлы Ахмет (1871-1927) 1891 жылы Орынбордағы ерлер гимназиясына түсіп, оны ойдағыдай бітіріп, үздік мінездеме алып, Қазан императорлық университетінде оқуын жалғастыруға ұсыныс алады [2].

Қорғанбек Бірімжанов ұлы Ғазымбекті әуелі Торғай уездік екі жылдық орыс-қазақ мектебіне, кейін Орынбор  реалды училищесіне береді. Ғазымбек Орынбордағы оқу орнын бірнеше жыл күтуге мәжбүр болды. Үлкен ағасы Ахметтің 1909 жылы Торғай генерал-губернаторлығына жазған өтінішінен кейін ғана Ғазымбек Орынбор реалды училищесінің бос тұрған қызметіне қабылданады [3].

Орынбор реальдық училище оқушылары, 1914 жыл.Үстіңгі қатарда сол жақтан 7 болып Ғазымбек Бірімжанов тұр (Александр Исковскийдің блогындағы фото)

Ғазымбек көп оқып, қуғын-сүргінге ұшырағандықтан өз отбасын құруға үлгермеді.

Әдебиеттер тізімі:

  1. Сборник воспоминаний И.А.Беремжановой «Память сердца» / под ред. З.Н.Айтхожиной. – Москва, 2015.
  2. ГА РТ Ф.977, оп.1ЛД, д.32110
  3. ЦГА РК ф.25, оп.1, д.1545
  4. Айтхожина Л., (внучатая племянница Г.К. Беремжанова). Газымбек Беремжанов. Яркая, но короткая жизнь // сайт Генеологии и краеведения https://soroka1736.ru/beremzanov_gazimbek
  5. Бейсенбайұлы Ж. Қазақ шежіресі. – Алматы, 1994. – 35 с.
  6. Жүсіпұлы А. Шақшақ Жәнібек батыр // Қостанай таңы. – 2000. – 25 шілде.
  7. Дулатова Г. Алаштың сөнбес жұлдыздары // Жұлдыз. – 2003. – № 3. – Б.124–125
  8. Султангазы Г. Жизнь и деятельность А. Беремжанова // Материалы Международной научно-практической конференции «Валихановские чтения – 7». – Т.1. – Кокшетау: КГУ им. Ш. Уалиханова, 2002. – 286 с.
  9. Шүкірұлы С. Шақшақ Жәнібек әфсана // Жулдыз. – 1994. – № 12. – 125 б.
  10. Ибраева А.Г., д.и.н. АХМЕТ БИРИМЖАНОВ (БЕРЕМЖАНОВ) // Институт истории и этнологии им. Ч. Валиханова https://iie.kz/?p=25621&lang=ru
  11. Дулатова Г.М. Эпоха Беремжанова (сокращенный перевод с казахского) / Казахский Национальный университет им. Аль-Фараби. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – С.31-43

Ахмет Бірімжанов

 Ахмет Бірімжановтың балалары мен ұрпақтары

1906 жылы Ахмет Бірімжанов атақты Сейдалиндер әулетінің өкілі Гүлжауһар Сейдалинаға үйленіп, оның Батырбек, Іңкәр, Мұрат атты үш баласының анасы атанған [1]. 1909 жылы Ахмет Бірімжанов Самара аудандық сотының сот тергеушісі қызметіне жіберіліп, әйелімен Бузулукқа көшіп, Оренбург көшесіндегі Никитиннің үйіне қоныстанды. Батырбек Бузулакта 1911 жылы, қызы Іңкәр 1915 жылы Торғайда, Мұрат 1919 жылы Семейде дүниеге келген. Балалардың балалық шағы КСРО құрамындағы жас қазақ автономиясының астаналары болған Орынбор мен Қызылордада өтті.

Гүлжауһар Сейдалина-Бірімжанова

Гүлжауһар Әлмұхамедқызы Сейдалина (1888-1959) Ырғызда аудандық судьяның мемлекеттік кеңесшісі Әлмұхамед Сейдалинаның отбасында дүниеге келген. Әкесінің қатысуымен қазақ ағартушысы Ыбырай Алтынсарин ұйымдастырған 4 сыныптық орыс мектеп-интернатын алғашқы қазақ қыздарының бірі болып ойдағыдай бітірді. Гүлжауһар оқуға бейім, көп оқитын, есте сақтау қабілеті жоғары болған. Мектепте ол қолөнерді –  кесте тігуді, шілтер тоқуды, майлық тоқуды үйренді. Ол Ахмет Бірімжановпен екі отбасының жақын араласуы  арқасында танысқан. Ахмет жиі қонаққа келіп, қарым-қатынас қарапайым әңгімелермен шектелетін, бірақ 18 жас айырмашылығына қарамастан, қыз оны ұнататын. Ахметтің өзі де ықылас танытпаса да, жақсылап қарап, сосын құдаласуға адам жіберіпті. Салтанатты той 1908 жылы Ырғызда өтті. Әкесі сол кездегі қазақ дәстүрін бұзып, өзі қалыптастырған дәстүр бойынша Гүлжауһарді қалың малсыз ұзатты.

Самара губерниясының Бузулук қаласында 1911 жылы олардың ұлдары Батырбек, 1915 жылы Торғайда қызы Іңкәр, ал Мұрат 1919 жылы Семейде тұрған кезде дүниеге келген. Мұраттың дүниеге келуіне Мұхамеджан Тынышпаевтың жары Рабиға қатысты. Міржақып Дулатовпен болған қайғылы оқиғадан кейін Бірімжановтар отбасы Томскідегі оқуын (1933) тастап, Алматыға қоныс аударған қызы Гүлнарды паналатып өсірді. Гүлнәр Гүлжауһармен жылы, достық қарым-қатынас орнатып, тек онымен ғана ішкі сырымен бөлісетін. Гүлнәр Дулатова «Бірімжановтар дәуірі» кітабында Гүлжауһар әжесі туралы өте жылы естеліктерді қалдырды.

1920 жылы күйеуі Қазақстанның жаңа астанасы Орынборға жіберілгендіктен Гүлжауһар балаларын жалғыз өсіруге мәжбүр болады. Ол бір жыл бойы Торғайдағы  туыстарының қыстауында қыстаған. 1921 жылдың жазында Мұрат сырқаттанған соң отбасы Торғайға қоныс аударады. Ол кезде қайын атасы Қорғанбек Бірімжановтың  үйін Торғай полициясы басып алған болатын. Гүлжауһар сол жерде жұмысқа орналасып, оған үш бөлме мен осы үйден ас үй беруді талап етіп, қысқа қарай Торғайға апарып тастаған балаларын алдырып алады. 1923 жылдың жазында күйеуімен бірге Орынборға қоныс аударады. Ахметтің әйелін қатты құрметтегені сонша, балаларына: «Ананың айтқаны – заң» деп өсірген. 1925 жылы отбасы Қызылорда қаласына қоныс аударып, Ленин көшесіндегі №15 үйде тұрады.

Гүлжауһардың барлық інілері мен әпкесі оған «сіз» деп сөйлесіп, Жаке-аға деп атайтын. Ер адамға ғана айтылатын «Аға» деген ерекше атауды әкесі  ойлап тапқан. Ол өз отбасындағы қыздарына, жалпы әйелдерге үлкен құрметпен қараған. Отбасында сыйластықпен қарауға дағдыланған әйел тұрмысқа шығып, басқа біреудің отбасында, өзін ренжітуге жол бермейді деп сенді.

Гүлжауһар жолдасы қайтыс болған соң білімді адам болғандықтан Қазақ Орталық Атқару Комитетіне іс жүргізуші болып орналасып, қоғамдық жұмыстарға белсене араласады. Кіші балалары кәмелеттік жасқа жеткенше зейнетақы берілді. Отбасы Қызылорда қаласында тұруын жалғастырды. 1930 жылы Бәташ Алматыдағы ҚазПИ-де оқыды. Ал 1931 жылы бүкіл отбасы Алматыға көшіп келді. Гүлжауһар  халық комиссариатына жұмысқа орналасып, бірнеше айдан кейін коммуналдық пәтерден бір бөлме (15 шаршы метр) алады. Орын аз, төсек қояр жер жоқ, Батшаға сандыққа, ал Мұрат жазылатын емен үстелінде ұйықтады.

«Анам өте ақылды, батыл мінезді, белсенді, қатал, бірақ әділ әйел болатын. Анам математикаға жүйрік болатын, ол күрделі арифметикалық есептерді қолына қарындаш алмастан оңай шешетін. Анам әкемнен 18 жас кіші болғандықтан 38 жасында жесір қалды. Онымен бірге өзімізді жетім сезінбедік. 30-шы жылдар болса да тойып, жақсы киініп жүретінбіз. Ол барлығын экономдап жүргізді. Әкеміздің жетім қалған туыстарына үнемі қамқорлық танытуы оның адамдық қасиетінің айғағы еді. Әкеміздің алыстағы туыстарының бірі тұтқындалғанда, ол Жәмила апайды Алматыға әкелуін талап етеді. Анам: «Егер ол аштықтан өлсе, бұл бүкіл отбасы үшін ұят болады! Немересі бостандыққа шыққанша, Жәмилә шешей бізбен бір бөлмеде бір жыл тұрды» – деп балалары еске алады.  1934 жылы Бәтәш  Зоовет институтынан  3 бөлмелі пәтер алып, отбасы көшіп келеді. 1936 жылы Батырбек пен Мұрат Ленинградқа оқуға кетеді. Батырбек ұсталып, Алматыға жіберілді. Гүлжауһар он бір ай бойы үнемі НКВД-ға барып тұрды, бірақ апарған киім-кешек, тамағы қабылданбады. Кейіннен ол НКВД бастығының атына бірнеше шағым хат жазды. Баташта қылмыстың дәлелі болмағандықтан босатылды. Отбасылық өмір жақсара бастады.

 

Гүлжауһардың әкесі –  Əлмұхамед Сейдалин  (1832-1898) – 1731 жылы Ресей империясына ант беріп, Қазақстанның Ресейге қосылуын бастаған, Әбілхайыр ханның шөбересі. Әлмұхамед Сейдалин [5] 1855 жылы Орынбордағы Неплюевский кадет корпусын, кейін Санкт-Петербургтегі Императорлық университеттің заң факультетінің  студенті болып, университетті уақытынан бұрын бітірген. 4-ші Орынбор линиялық батальонында, кейін Орынбор шекара комиссиясында қызмет етті. Комиссия шығыстанудың орталығы болды. Сейдалин аудармашы қызметін атқарып, ғалым В.В. Григорьевтің сенімді адамы болды және хатшылық жұмыс атқарды. 1856 және 1860 (1959) жылдары Петербургке Жоғарғы Сотқа ұсыну үшін қазақ ақсүйектерінің депутаттарын аудармашы ретінде ертіп барды. Соңғы сапарында Шоқан Уәлихановпен танысады. 1864 жылы штабс-ротмистр  әскерінің капитаны шенін алып, 1869 жылы Әділет министрлігінің бұйрығымен Торғай облысы Николаев ауданына округ судьясы қызметіне ауыстырылды. 3-дәрежелі Әулие Анна (1873), 3-дәрежелі Әулие Станислав (1884), 4-дәрежелі Әулие Владимир (1885) ордендерімен марапатталған. Орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімінің толық мүшесі болды. 1911-1915 жж «Айқап» журналының тұрақты тілшісі болған. Көп балалы отбасы болды: үш үлкен ұл – Жиханша, Яхия, Зұлқарнай және үш кіші ұл – Смағұл, Мұса, Сүйінгерей және үш қыз – Гүлжауһар, Гүлжихан, Рабиға [12].

Ахмет Беремжановтың балалары – Іңкәр мен Батырбек. Бузулук, 1916 немесе 1917 ж.

Батырбек Ахметұлы Беремжанов (10 желтоқсан 1911 ж. Бузулук – 1985, Алматы), ғалым, химия ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Ол химия ғылымы саласында тұңғыш қазақ ғалымдарының бірі болып, Қазақстанда химия ғылымының қалыптасуы мен дамуына орасан зор үлес қосты.

Батырбек оқуын Торғайдағы Ыбырай Алтынсарин мектебінде, одан кейін 9 жыл қазақ тәжірибелік-демонстрациялық мектебінде жалғастырды. Әкесі дүниеден өткенде 15 жаста еді. Бастауыш білімді әйгілі Алтынсарин мектебінде алып, орта мектепті Қызылордада бітірген. Ол 1928 жылы Халық білімі тәжірибелік институтының (ПИНО) студенттері санатына еніп, 1932 жылы Қазақ педагогикалық институтының химия бөлімін бітіріп шықты.

Бұл институтты таңдауы олар шәкіртақы төлегендіктен  және бұл отбасылық бюджет үшін маңызды болды. Баташ ҚазПИ-ді бітіргеннен кейін отбасының қамымен айналысты.

Институтты бітіргеннен кейін Ленинград мемлекеттік университетінің аспирантурасына түседі. 1938 жылы Ленинград облысы бойынша УНКГБ оны тұтқынға алды. Қылмысы дәлелденбегендіктен 1939 жылы 13 наурызда Қазақ КСР НКВД-сы ақтады. 1934 жылғы қаңтардан бастап Б. Бірімжанов Қазақ мемлекеттік университетінде ассистент, аға оқытушы, доцент, кафедра меңгерушісі, химия факультетінің деканы болып қызмет атқарды. 1962 жылы жазған Б.А. Бірімжановтың «Жалпы химия» оқулығы сол кезде жоғары оқу орындарына арналған қазақ тіліндегі жалғыз химия оқулығы болды. Б.А.Бірімжановтың 1976-1977 жж. «Бейорганикалық химия бойынша практикумның» екі бөлімі жарық көрді, сонымен қатар көптеген танымал брошюралар, химиядан орысша-қазақша терминологиялық сөздік пен оқытушылар мен студенттерге арналған оқу құралдарын жазды. Біраз жылдар республикалық «Білім және еңбек» журналының редакциялық алқасының мүшесі болды. 1970 жылы үкімет қаулысымен Б.А. Бірімжанов Қазақ Совет Энциклопедиясының Бас редакциялық алқасының мүшесі және Қазақ Совет Энциклопедиясының химия жөніндегі редакциялық кеңесінің төрағасы, 1977 жылы Қазақ ауыл шаруашылығы энциклопедиясының Бас редакциялық алқасының мүшесі болып тағайындалды. 1980 жылы бейорганикалық химия кафедрасында Б.А. Бірімжанов минералды шикізатты ультрадыбыстық ыдыратуға арналған өндірістік зертхана ашты. Б.А. Бірімжановтың өзі және әріптестерімен бірге 800-ден астам ғылыми еңбектер шығарды, олардың көпшілігі Бүкілресейлік химия қоғамының Құрмет грамоталарымен және Д.И. Менделеев атындағы дипломмен марапатталды. 26 жыл бойы (1980 жылға дейін) Қазақ мемлекеттік университетінің химия факультетінің тұрақты деканы, Б. Бірімжанов факультетте сирек кездесетін элементтер химиясы, табиғи қосылыстар химиясы, жоғары молекулалық қосылыстар химиясы, коллоидтық химия, жалпы химия, химиялық кинетика және жану сияқты 6 жаңа кафедраны ұйымдастыруға көп күш жұмсады. Оның жетекшілігімен химия факультеті университеттің озық оқу-ғылым орталығына айналды. КСРО-дағы білім деңгейінің рейтингі бойынша ҚазМУ-дың химия факультеті сол кездегі Мәскеу және Ленинград университеттерінен кейінгі үшінші орынды иеленді. Бұл жетістіктер Батырбек Ахметұлының есімімен, қызметімен тығыз байланысты. Ленин, Халықтар достығы, «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталған [6, 8]. Әйелі мен ұлы орнатқан ескерткіште Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Ел үшін еңбек етсен халық сүймек» деген сөздері қашалған.

Жұбайы Әнел Абдулқызы Бөкейханова, ұлы Рүстем Батырбекұлы Бірімжанов, химик, немересі Дәурен Рүстемұлы 2 қызы бар, Алматы қаласында тұрады.

Іңкәр Ахметқызы Бірімжанова (1915, Бузулук – 2002, Мәскеу), ғалым, биология ғылымдарының докторы, профессор, Алматы мемлекеттік медицина институтының (қазіргі С.Д.Асфендияров атындағы Медицина академиясы) қалыпты физиология кафедрасының меңгерушісі.

Іңкәр Ахметқызы алдымен Орынбордағы тәжірибелі-көрсеткіш коммуна мектебінде, кейін  Қызылордадағы мектепте  оқыды. Ол әкесінен ерте, 1928 жылы айырылды. 1931 жылдан бастап Алматы малдәрігерлік институтында оқып, оны 1935 жылы бітірді. Сол жерде ассистент болып жұмыс істей бастады. 1938 тұрмыс құрды. Жолдасы Нұрхан Қорғанбекұлы Қорғанбеков жас тау-кен инженерлерінің бірі болған, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы тау-кен техникалық инспекциясының бастығы болып жұмыс істеген. Қазақ КСР Ғылым академиясының Физиология институтының аспирантурасын бітірген. І.А.Бірімжанова 80-нен астам ғылыми мақалалар жариялап, бір монография жазды. Оның жетекшілігімен үш докторлық және бес кандидаттық диссертациялар жазылды. Осы ғалымдардың көпшілігі қазіргі уақытта үлкен ғылыми және педагогикалық ұжымдарды басқарады. Оның шәкірттері Қазақстанның түкпір-түкпірінде және одан тысқары жерлерде жұмыс істейді.   1989 жылы И.П. Павлов атындағы КСРО ҒА мен Бүкілодақтық қоғамы І.А.Бірімжанованы И.П.Павловтың физиология ғылымындағы көрнекті жетістіктері үшін медалімен марапаттады. Медалға «Наука требует от человека всей его жизни» деген сөздер ойып жазылған. И.П.Павлов [9, 10].

Қызы – Айтхожина Зора Нұрханқызы (1943 жылы туған – 2021 жылы қайтыс болды), немересі Лейла Айтхожина (қызы Майя, 14 жаста).

Бірімжанов Мұрат Ахметұлы (1919, Семей – 1980, Алматы)

1920 жылы Мұрат бір жасқа толғанда әкесі отбасын Торғай даласына тастап, жаңа астана Орынборға кетуге мәжбүр болады. Осы кезде Мұрат қатты сырқаттанып жүрді, бақытына орай ауылға дала дәрігері келіп, емделгеннен кейін баланың жағдайы жақсарып, жарасы жазылып, жүре бастады. Мұраттың  жазылып кетуіне қымыз көп ықпал етті. Өзгелерден ерте оянып, бірнеше киіз үйлерді аралап,барған жері ең құрметті жерге (төрге) отырғызып, оған қымыз берген. Жаз бойы қымыз ішкен ол өсіп күш жинап алады. Мұрат сауығып кеткен соң 1921 жылдың жазында отбасы Торғайға қоныс аударады.

1936 жылы Плеханов атындағы Ленинград сауда институтының  жоспарлау-экономика факультетіне оқуға түседі. 1941 жылы маусымда институтты бітіргеннен кейін бірден майданға аттанып, Ленинградты қорғауға қатысып, қоршауға алынып, қайтадан соғысып, жараланып, 1942 жылы «Дороге жизни»  госпиталына жеткізілді. Мұрат жатқан аурухананың меңгерушісі Гүлжауһардың өтінішімен оны Алматыдағы ауруханаға жібереді. Ұзақ уақыт остеомиелиттен емделді. Жарасы жазылып кеткен соң Мұрат сауда бөліміне жұмысқа орналасып, өмірден өткенше (1980 ж.) жұмыс істеді.

Ұлы – Ескендір Мұратұлы  Бірімжанов.  Мамандығы инженер-электроншы, политехникалық институтты бітірген. Ескендір 1944 жылы Мұраттың әйелінің ата-анасы тұрған Душанбеде дүниеге келген. Қазір Ресейдің Волгоград қаласында тұрады. Анастасия (1973) және Зора (1976) атты 2 қызы бар.

Шөбере мен шөпшектерінің көбі ғылымға берілген, Алматыда, Волгоградта, Мәскеуде тұрады.

 Әдебиеттер тізімі:

  1. РГИА. Ф.1405. Оп. 544. Д.1059
  2. РГИА. Ф.1405. Оп.544. Д.1059. С.18
  3. Документы из семейного архива З.Н.Айтхожиной (дочери И.А.Беремжановой)
  4. Айтхожина Л. Ахмет Кургамбекович Беремжанов – лицо с портрета // https://soroka1736.ru/beremzanov (сайт генеалогия и краеведение)
  5. ЦГИА СПб. Ф.14. Оп.3. Д.37347
  6. Батырбек Ахметович Беремжанов https://www.kazportal.kz/batyirbek-ahmetovich-beremzhanov/ (авторский блог KAZPORTAL.KZ)
  7. Амирхамзин А. пост 21 мая 2020 г. социальная сеть Контакт // https://vk.com/wall303595514_1969
  8. Эпоха Беремжанова [Текст] / под ред. Б. Т. Жумагулов. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 437 с., 56 с. вкл. – ISBN 9786012472844 : 6000.00 тг.
  9. Сулейманова Ж. Вся моя жизнь. В сентябре 2002 года ушла из жизни Инкар Ахметовна Беремжанова // Новое поколение. – 2002 . – 29 ноября (№48) // https://nomad.su/?a=15-200211300011 (сайт Nomad кочевник); https://archive.np.kz/old/2002/48/ludi2.html (сайт газеты Новое Поколение, архив)
  10. Айтхожина З.Н. Память сердца
  11. Естеліктегі Алаш: Әдеби-танымдық басылым. Құраст. С.Б. Жұмагұл. – Қарағанды, ЖШС «ТЕNGRI Ltd», 2018. – 676 б.
  12. Имею честь – Альмухамед Сейдалин // Памятники истории и культуры Казахстана. – Алма-Ата, 1992. – Вып. 5.
  13. Дулатова Г.М. Эпоха Беремжанова (сокращенный перевод с казахского) / Казахский Национальный университет им. Аль-Фараби. – Алматы: Қазақ университеті, 2011
  14. Беремжанова И.А. О нашей семье. Памяти моего брата Батырбека Ахметовича Беремжанова посвящаю // в книге Эпоха Беремжанова. Казахский Национальный университет им. Аль-Фараби. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – С.44-56
  15. Беремжанов Газымбек // https://docviewer.yandex.kz/view/3207269/?page=1&*=VFXPt6HuSOTzykgSkkGrrGcy%2Bih7InVybCI6Imh0dHBzOi8vcG9tb3JpZS1rYXJlbGlhLnJ1L2ZpbGUuY2dpP2l
  16. Мамбетказиев Е.А., д-р хим. н. Благодарная память // в кн. VIII международный Беремжановский съезд по химии и химической технологии»: Сб. докл. (9-10 октября 2014 года). – В 2-х ч. – Ч. 1. – Усть-Каменогорск, 2014. – 266 c. (С. 3-8 )
  17. Шарипова Н.С. и др., Школа Беремжанова // в кн. VIII международный Беремжановский съезд по химии и химической технологии»: Сб. докл. (9-10 октября 2014 года). – В 2-х ч. – Ч. 1. – Усть-Каменогорск, 2014. – 266 c. (С. 9- 11)
  18. Кузембаев Қ.К., д-р х.н. Текті әулеттің текті ұрпағы // в кн. VIII международный Беремжановский съезд по химии и химической технологии»: Сб. докл. (9-10 октября 2014 года). – В 2-х ч. – Ч. 1. – Усть-Каменогорск, 2014. – 266 c. (С.11- 17)
  19. Кузембаев Қ.К., д-р х.н. Сол біршуақты күндерде // в кн. VIII международный Беремжановский съезд по химии и химической технологии»: Сб. докл. (9-10 октября 2014 года). – В 2-х ч. – Ч. 1. – Усть-Каменогорск, 2014. – 266 c. (С. 17-20)