Алаш Орда

Әр түрлі деректер де Досмұхамедовтың есімі әр түрлі жазылады – Жанша, , Жағанша, Жианша, бірақ Досмұхамедовтың дұрыс және толық аты – Жаханшах, яғни «Ғалам» дегенді білдіреді, Жанша балалық шағында оның үй жануарларына сәйкес қойылған  есімде болған.

Жұбайы – Ольга Константиновна Пушкарева (Досмұхамедова)

Студент Жақанша Ресейге, орысқа жаны ашитын, орыс мәдениетін құрметтейтін. Ол өз халқының тағдырын орыс халқының тағдырынан бөлмей, қазақтарды орыстар арасында ыдырату емес, жақындасу ұстанымын үнемі ұстанды. Досмұхамедов Санкт-Петербургте оқыған жылдары Колоссовскийлер отбасымен жақын араласты. Отағасы Константин Колоссовский бір кездері Черняев (қазіргі Шымкент) қаласының уездік бастығы болған, қазақтардың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тіпті тілін жақсы білген. Университеттің соңғы курсында Жаһанша тағдырын медицина факультетінде оқитын қыз Ольгамен байланыстырды.

Жаһаншаның әкесі Досмұхамед ұлының үйленетінін естігенде мынадай хат жолдапты: «Егер әйел аламын десең, оның байлығына қызықпа, ақылы мен тәрбиесіне қара! Ұлтының кім болғанында ештеңе жоқ. Әйелің – өмірлік досың, әр ісіңді қолдаушы, арың мен абыройыңды сақтаушы болсын!»

Кейіннен ол исламды қабылдады (мұсылмандық аты Зайра) және күйеуімен үнемі бірге болды, дегенмен олардың балалары болмады.

Алашорда автономиясы жарияланғаннан кейін Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтер 1918 жылы Мәскеуге сапар шегіп, Ленинмен кездесіп, қазақ халқының атынан келіссөздер жүргізетіні тарихтан белгілі. Осы сапар сәтті болды, большевиктер Алашорда автономиясын мойындап қана қоймай, көп көлемде қаржылай көмек көрсеткен. Осы жағдайға Жаһанша Досмұхамедовтің Ленинмен жеке таныстығы, Ольга Константинқызы мен Надежда Крупскаяның (Лениннің әйелі) дос-жарандығы да әсер еткендігі тарихи деректерде айтылады.

Ольга Константиновна Пушкаревамен (Досмұхамедова) Жақанша өмірінің соңына дейін қуғын-сүргінге ұшырағанша бірге болды. Күйеуі қайтыс болғаннан кейін Ольга Мәскеуде қалды және негізсіз айыптар тағылған Досмұхамедовті қорғау үшін бірнеше рет сөзін  сөйлеуге тырысты. Жақанша Досмұхамедов деген ардақты есімді қалпына келтіру үшін күресіп, мақсатына жетті.

Жақанша өлім жазасына кесілгеннен кейін Ольга өзінен он төрт жас кіші немере інісі Хадиске үйленеді.

Қолда бар мәліметтерге қарағанда, Жаһанша Досмұхамедов шамамен 1930 жылдың наурыз айынан 1938 жылдың жазында тұтқындалған күнге дейін Мәскеуде Лестева көшесі, 19-ғимарат, 2-қабат, 84-пәтердегі үйде тұрған. Басқа мәліметтер бойынша: Екінші рет тұтқындалған кезде Жақанша Мәскеудегі, Хавско-Шаболовский тұйық көшесі, 11 үй, 7 ғим., 265 пәтерде зайыбы Ольга Константиновнамен (42 жаста, КСРО Ауыр өнеркәсіп халық комиссариаты арбитражының стенографы), енесі Пушкарева Ольга Федоровнамен (70 жаста, үй шаруасындағы әйел) және жиені Хадис Досмұхамедовпен (28 жаста, Коммуналдық инженерлер институтының студенті) бірге тұрған деген мәлімет бар.

Ольга Константинқызы 1977 жылы-ақ өзінің бүкіл дүние-мүлкін София мен Мая Рысқұловаларға (Тұрар Рысқұловтың қыздары), Рысқұлова Юлия мен Рысқұлов Владимирге өсиеттеп қойған екен. Жаһанша мен Ольганың өз балалары болмаған.

Ольга Досмұхамедова Халел Досмұхамедовтің қызы Қарашашпен жақын араласқан. Ольга қазақша тәп-тәуір білген.

1986 жылы 6 наурыз күні жазған соңғы хатында Ольга Константинқызы қайын інісі, Орал облысының Шыңғырлау ауылында тұрған Құдес Қуаншалиевке мейраммен құттықтағаны және ақша жібергені үшін рақмет айтып, ризашылық білдіреді. Бұл Құдес – Жаһаншаның немере ағайыны Олданның баласы. Жаһанша Досмұхамедтен, Олдан Ізмағамбеттен тарайды.

Владимир Рысқұлов – Қазақстанның партиялық және саяси қайраткері Тұрар Рысқұлов пен Надежда Константиновна Пушкареваның немересі. Ол өз кезегінде Жаһанша Досмұхамедовтың әйелі Ольга Константиновнаның әпкесі болған және Лестева көшесіндегі  екі бөлмелі пәтерді жиі еске алады. Бала күнінен ол Жақаншы Досмұхамедовтің жары Ольга Пушкарева әжесіне жиі барып тұратын.

Владимир Рысқұловтың айтуынша, Тұрар Рысқұлов алғашында әйелі Надежда Пушкареваға, Лестева көшесіндегі ғимараттан пәтер берген. Жаханша Досмұхамедов 1930 жылы 30 қазанда дәл осы үйде тұрғанда алғаш рет  Мәскеуде тұтқындалған.

Жақаңша 1938 жылы ату жазасына кесілгеннен кейін осы пәтерде 1980 жылдарға дейін әйелі Ольга Пушкарева тұрған. Пәтер кейінірек сатылды. Бұл бес қабатты үйдегі екі бөлмелі пәтердің қандай болғаны Владимир Рысқұловтың есінде.

– Людовик XIV дәуірінің стиліндегі жиһаздар болды. Бөлмеде Қазақстаннан әкелінген көптеген ыдыс-аяқтар, кілемдер, вазалар, тостағандар. Айтпақшы, мен ыдыстан шай ішуді осы үйде үйрендім. Бұл үйге Батыс Қазақстаннан туыстары, достары келетін. Ол жақтан сәлемдемелер үздіксіз келіп жатты. Бір қорап етті қалай жібергендері әлі есімде. Пәтерде газд, су жылытқышы болды.

Газ жанып, су қызып тұрған. Кейін үй толықтай жөндеуден өтіп, қабырғалары ғана қалды. Ішінде бәрі өзгерді», – дейді Владимир Рысқұлов.

«Мемориал» ресейлік құқық қорғау қоғамының «Соңғы мекенжай» жобасының мәскеулік волонтері Инна Дробинская, оның мақсаты 1920-1930 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандары лагерьлерде оққа ұшқан немесе қаза тапқан үйлерге мемориалдық тақталар орнату. Өмірінің соңғы жылдарында Алашорда қайраткері Жаханша Досмұхамедов тұрған үйге ескерткіш тақта орнатуды да көздеп отыр.

Әдебиеттер тізімі:

1. Мәжитов Р. Ольга Константиновна Жаһаншаның туыстарымен өле-өлгенше араласып тұрыпты // https://www.danaqaz.kz/barlyk-nomirler/2012/1-1/item/38-olga-konstantinovna-zhahanshanyn-tuystarymen-ole-olgenshe-aralasyp-turypty